زردشتیان دیروز و امروز

از جمله قوانین شکار این بود که پس از بازگشت همه‌ی شکار میان افراد تقسیم می‌شد و بر خلاف غنیمت جنگی از آنِ بدست آورنده نبود. در متن پهلوی پرسشنیها چنین آمده است: که اگر به جنگ یا شکار بروند و غنیمت یا گوشت و استخوان و ... بیاورند چگونه باید تقسیم شود پاسخ این است که: «در شکار اگر چه پیمان بندند که جدا سهم هستیم <یا> هم سهم هستیم، هم سهم هستند»^[1].

بنا به گزارش استرابو در شکارگاههای سلطنتی «جوانان به گوشت حیوانات وحشی که شکار کرده‌اند دست نمی‌زنند. رسم است آن را به خانه بیاورند تا ....»^[2].

هر چند شکار حیوانات در سنت زرتشتی پذیرفته شده است اما با این حال افراط در این کار را ناخوش داشته‌اند. به طوریکه در اندرز اوشنر دانا آمده است که :«چهار چیز مرد (را) زیانکار‌تر بُوَد، ... و نخجیر بیش از اندازه»^[1].

در شایست ناشایست درباره شکار چنین آمده است: «روحانیون را به دلیل فرهنگ (= ارزش فرهنگی) <خود>، نخجیر نکردن ضرور <است> و دیگر کسان – مگر آنکه خواسته‌ی <ایشان از> سیصد استیر کمتر <باشد>- برای شکارگری مجاز به نخجیر کردن نه <باشند>»^[1].

در این روایت شکار برای طبقه روحانیون غیر مجاز دانسته شده است. البته بنا بر دادستان دینی در صورتی که موبدان نتوانند از طریق پیشه هیربدی کسب معاش کنند باید نخست به کارهایی مانند برزیگری، دامداری و مانند آن بپردازند و در صورت عدم امکان از طریق نخجیر و شکار روزی خود را بدست آورند.

جدای از موبدان از دیگر طبقات نیز تنها کسانی حق شکار کردن داشتند که دارایی ایشان کمتر از سیصد استیر باشد. و «سیصد استیر میزان ثروتی است که با داشتن آن، خانواده دیگر فقیر و نادار شمرده نمی‌شد»^[3].

چنانچه بیهقی آورده است قربانی و خوراکهای گوشتی از لوازم عید مهرگان بوده است وی در بیان رویدادهای سال 427 ه.ق گوید در روز بیست و چهارم ذی القعده عید مهرگان برپا شد و «آنجا تنور[ى‏] نهاده بودند که بنردبان فرّاشان بر آنجا رفتندى و هیزم نهادندى، و تنور بر جاى است. آتش در هیزم زدند و غلامان خوانسالار با بلسکها^[1] درآمدند و مرغان گردانیدن گرفتند و خایه^[2]‏ و کواژه‏^[3] و آنچه لازمه روز مهرگان‏ است ملوک را از سوخته‏ و برگان^[4]‏ روده میکردند^[5]»^[6].

بخشی از گزارش بهنام مبارکه از این مراسم در روستای مبارکه چنین است: «مراسم مهر یزد همه ساله از روز مهر ایزد و مهرماه قدیم تا ورهرام ایزد به مدت پنج روز ادامه دارد»^[1]. «کار شب پختن نان لوُگ و تنور کردن گوسفند است»^[2]. «گوسفند را بعد از سر بریدن و پوست کندن و پاک کردن با ادویه آغشته می‌کنند و با چوب و زنجیر در میان تنور می‌آویزند تا روز بعد پخته و بریان شود»^[3]. «سالها پیش از این هر منزلی گوسفندی را تنور می‌کرد و اگر در آن منزل تازه دامادی بود می‌بایست ظرفی که گوسفند بریان شده در آن نهاده‌اند را به سر گذاشته و آن را به درب مهر ببرد که در آن موقع از طرف خانواده عروس کله قند و یا دستمال ابریشمی‌هدیه می‌گرفت»^[4].

موبد رستم شهزادی در سخنرانی خود در تاریخ 1 مرداد 1326 گوید: «تا چند سال پیش در هر خانه‌ای بنا به استطاعت خود یک یا چند گوسفند قربانی کرده و پس از بریان کردن در تنور در شب مهر ایزد در حالیکه مقداری از گوشت را با 8 عدد نان بزرگ در خوانچه‌ای نهاده و با پارچه‌ ابریشمی‌سبز رنگی پوشانیده و به همراهی عده زیادی با دف و ساز و نی و فریادهای شادی آن را به نزدیکترین آتشکده محله می‌بردند و جمله معروف «های برو شاد باش» را مکررا تکرار می‌کردند»^[1].

میرچا الیاده گوید: «تحقیقات جدید نشان داده که مراسم آشامیدن هئومه هماره با آیین پرستش میترا (مهر پرستی) به طور کامل در دین مزدایی و حتی در گاتاها مردود نشده بود. به علاوه قربانی جانوری بدون هیچ وقفه‌ای اجرا می‌شد، حداقل به خاطر بهره بردن عامه‌ی مردم. بنابراین به نظر می‌رسد زرتشت اساسا با افراط کاری در مراسم و آیین‌های شادی خواری و عیاشی جنون آمیز مخالف بود که شامل قربانی‌های خونین بی‌حساب و مصرف بیش از حد هئومه (هوم) می‌شد».

وی در جای دیگری گوید: «اگر چه بعضی قربانی‌های خونین را محکوم کرد، معلوم نیست که همه‌ی آنها را مردود دانسته باشد. به هر حال، مورادی از قربانی جانوران در اوستا شناخته شده است(یسنه 4.11؛ یشت 58.8). به علاوه اسناد و مدارک فراوانی از این نوع قربانی در دوران هخامنشیان، عصر پارتیان و دوران حکومت ساسانیان در دست است».

دکتر چنگیز مولایی نیز با اشاره به ممنوعیت کشتار بی‌رویه و قربانی شبانه از سوی زردشت گوید: «اجرای مراسم قربانی و تهیه نوشیدنی هوم در مراسمِ یسنا از صدر دیانت زردشتی تا کنون از اهمیت اساسی برخوردار بوده است و اگر زردشت با چنین مراسمی‌کاملا مخالفت داشت و اجرای آن را تحریم کرده بود، دوام و بقای چنین رسمی‌در سنت زردشتیان کاملا بعید می‌نمود»^[1].

ویلیام مالاندرا نیز گوید: «آنچه زردشت به ویژه با آن مخالفت داشت، شیوه‌ی خشونت‌باری بود که طی آن پرستندگان daewaها جانوران و به خصوص چهارپایان را قربانی و ذبح می‌کردند. باید دریافته باشیم که زردشت با قربانی جانوران مخالف نبود. دین زرتشتی (به جز مواقعی که تحت فشار هندوئیسم و پارسیان متاثر از هندوئیسم بود) همواره قربانی جانوران را تشویق می‌کرده است. از نظر زردشت گاو جانور مقدسی بود، و در دین او روان گاو…. پیش نمونه‌ی همه‌ی جانوران اهورایی محسوب می‌شد. مفهوم غایی تقدس گاو ضرورت مراقبت و تیمارش را به همراه داشت، اما او را از قربانی شدن معاف نمی‌کرد»^[1].

مری بویس گوید: «پیش از این اکثر قریب به اتفاق پژوهشگران بر این رای بودند که زرتشت شدیدا مخالف قربانی کردن حیوانات بوده است. این رای خطا، دو سبب داشت: یکی پیش‌داوری غلط که این گونه ریختن خون قربانی با هدف‌های متعالی اخلاقی کیش او سازگار نیست. دیگر این فرض تعمدی که زرتشتیان از هر گونه قربانی کردن حیوان پرهیز می‌کنند. حال آنکه اوستای متاخر و کتیبه‎‌های ساسانی و آثار نوشته‌ی پهلوی انباشته است از اشاره به این موضوع است. در روزگار سنت گرایی ساسانی یکی از علائم و نشانه‌های صداقت و صمیمیت تازه گروندگان به کیش زرتشتی، تناول گوشت قربانی بوده است. از این گذشته آیین قربانی کردن حیوانات تا سده‌ی گذشته، هم در میان زرتشتیان هندوستان و هم در میان زرتشتیان ایران اجرا می‌شده است. اما پارسیان پس از مهاجرت و اقامت در هند وستان ناچار می‌شوند از مهم‌ترین قربانی سنتی خود یعنی قربانی کردن گاو، دست بردارند. با گذشت قرنها نیز همچون هندوان از قربانی کردن گاو احساس تنفر و بیزاری کردند.

در اواسط سده‌ی نوزدهم میلادی که بر زرتشتیان ایران تسلط اخلاقی و معنوی یافتند، آنان را نیز به این کار وادار ساختند؛ ولی با قربانی کردن بره و بز و مرغ و خروس مخالفتی نداشتند، زیرا بسیاری از پارسیان هند، خودشان به این کار ادامه می‌دادند. بعدها، در آغاز سده‌ی بیستم، پارسیان هند از هر گونه قربانی کردن دست برداشتند و اصولا نسبت به این کار تنفر شدید نشان دادند. پژوهشگران غربی این تنفر را به گذشته‌ی دوردست نیز تعمیم داده، هر گونه اشاره در گات‌ها به ظلم و ستم را به محکوم کردن عمل قربانی تعبیر کردند، که اشتباهی تاریخی است»^[1].